Περί εθίμων και παραδόσεων

Γράφει ο φοιτητής Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, μελετητής Λαογραφίας και Ιστορίας, Παναγιώτης Παπαδάς.

     Τα έθιμα και τις παραδόσεις τα έχουν βιώσει σε κάποιον βαθμό όλοι οι άνθρωποι, το ζητούμενο όμως είναι η κατανόηση τους και αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνον δια της αναλύσεώς τους.

-Τί είναι οι παραδόσεις και τα έθιμα, και πώς ορίζονται;

     Η λέξη "παράδοση", λοιπόν, ετυμολογείται εκ του "παραδίδωμι= παραδίδω" και εδώ ερμηνεύεται ως παραδίδω -ως παλαιότερος- σε κάποιον νεότερο κάτι προς αξιοποίηση! Και η λέξη "έθιμο" ετυμολογείται εκ του "ἔθους", το οποίο σημαίνει συνήθεια. Επομένως, ερμηνεύεται ως κάτι το παγιωμένο από συνήθεια και επανάληψη! Αυτό συμβαίνει και με τα έθιμα και τις παραδόσεις· επαναλαμβάνονται, και αν ερωτηθούν οι συμμετέχοντες σε αυτά, γιατί τα διατηρούν, θα απαντήσουν απλώς " Έτσι!", διότι απλούστατα τα επέβαλλε η συνήθεια και έγιναν ανάγκη στην ανθρώπινη συνείδηση! Τί είναι όμως τα έθιμα και οι παραδόσεις;

   Αρχικά πρέπει να εισαχθεί εδώ ένας όρος του υποφαινόμενου για αυτά, ο όρος "λα'ι'κά μυστήρια". Ο άνθρωπος λοιπόν, στην πορεία της εξελίξεώς του, ήρθε αντιμέτωπος με δύσκολες γι' αυτόν συνθήκες. Σε αυτές προσπάθησε με ατομικούς ή συλλογικούς τρόπους να εξευμενίσει ή και να τιμήσει το Θείον, την ανθρώπινη και την περιβάλλουσα φύση ή ό,τι τέλος πάντων σχετιζόταν με την εκάστοτε περίσταση. Αυτή είναι η μία πτυχή τους, η άλλη είναι η ανάμνηση των γεγονότων, όπως αυτά συνέβησαν, λόγω και της έλλειψης μέσων καταγραφής ή και ΜΜΕ σε κάποιες παλιότερες περιόδους, και πολλάκις με το να υπάρχει το στοιχείο της υπερβολής εντός αυτών. Η δραματοποίηση, η επανάληψη και η ανάμνηση των γεγονότων είναι η δεύτερη περίπτωση. Κάτι όμως το ενδιάμεσο και περιέχον αυτά, θα μπορούσε, άτυπα, να θεωρηθεί μια τρίτη περίπτωση.

    Τα έθιμα επίσης και οι παραδόσεις έχουν κυρίως λα'ι'κή προέλευση, όχι με την ταξική της έννοια, αλλά ότι δηλαδή προέρχονται από τον ίδιο τον άνθρωπο! Γι' αυτό πολλές φορές μπορεί και να διακατέχονται από τα ελαττώματα που τον διέπουν (π.χ. προλήψεις), τα οποία όμως παραβλέπονται από την δυναμική και την αυθεντικότητα της ανθρώπινης εκφράσεως, η οποία υπερέχει ποιοτικά! Αυτές οι ανάγκες του ανθρώπου εκφράζονται "λόγω και έργω", δηλαδή μέσω της απαγγελίας, δραματοποιήσεως και της θεατρικότητος ατομικά ή συλλογικά, σε ιδιωτική ή και δημόσια θέα. Παρατηρείται δε σε αυτά αυτοτέλεια μερικές φορές, άλλοτε χωρίζονται και σε μέρη, ενώ το τυπικό που πολλάκις υφίσταται, παρουσιάζει στοιχεία παρόμοια με αυτά που ισχύουν και στην Τραγωδία (Πρβλ. Ορισμός τραγωδίας κατά τον Αριστοτέλη).

   Οι βασικές χρονολογικές κατηγορίες των εθίμων και των παραδόσεων είναι 3:  1) τα αρχαία, 2) τα νεώτερα και 3) τα σύγχρονα. Μεγάλη τομή στον διαχωρισμό τους αποτελεί η χρονολογία καθιέρωσής τους και η νέα θρησκεία που εμφανίστηκε στον Ελληνο-ρωμα'ι'κό χώρο, ο Χριστιανισμός. Τα αρχαία έχουν ως κύρια χαρακτηριστικά το Διονυσιακό, το φυσιολατρικό, το Σατυρικό στοιχείο, αλλά και αυτό της γονιμότητος, υπό το πρίσμα της τελετουργίας. Κάποια έθιμα -διότι ως τέτοια επιβιώνουν στις μέρες μας- υφίστανται ως παραδόσεις και δεν αποδίδουν τιμές, όπως κατά το παρελθόν· για παράδειγμα τέτοια είναι τα κάποιας μορφής Φαλληφόρια, όπως επιβιώνουν σήμερα στην περιοχή του Τυρνάβου, αλλά και σε άλλα σημεία της Ελλάδος, καθώς και δρώμενα κατά τα οποία οι μετέχοντες φορούν τραγόμορφες ενδυμασίες. Από την άλλη, ένα ατομικό –αρχαίας προέλευσης- έθιμο είναι ο Μάρτης, το βραχιολάκι που έχει πλακεί με κόκκινη και λευκή κλωστή και συμβολίζει τον ερχομό της Άνοιξης. Στα νεότερα, εντάσσονται έθιμα κυρίως από την επικράτηση του Χριστιανισμού και ύστερα. Εδώ κυριάρχο θα μπορούσε να θεωρηθεί το σατυρικό στοιχείο, υπό την έννοια της κωμωδίας όμως και της σάτυρας(!), ξεκομμένο σε μεγάλο βαθμό -πλην βέβαια ελαχίστων εξαιρέσεων- από το αρχαίο θρησκευτικό στοιχείο, με κυρίαρχα τα στοιχεία του Χριστιανισμού, λόγω της αλλαγής των θρησκευτικών συνθηκών στην κοινωνία. Νεότερο συλλογικό έθιμο των αποκρεών με χριστιανικά στοιχεία είναι ο Βλάχικος Γάμος, που τελείται σε πολλές περιοχές της Ελλάδος. Στα σύγχρονα εντάσσονται, όσα συμβαίνουν τώρα, τα οποία εν μέρει εντάσσονται ταυτόχρονα και στα νεότερα(!), αλλά στα σύγχρονα εντάσσονται και αυτά που πρόκειται να συμβούν στο κοντινό μέλλον και είναι αδύνατος μέχρι ώρας ο ορισμός και η περιγραφή τους. Σε γενικές γραμμές ισχύουν για αυτά σε ποιοτικό επίπεδο ό,τι και για τα νεότερα. Επομένως, τα έθιμα είναι κοινωνικά φαινόμενα και εμφανίζονται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό σε κάθε τόπο και χρόνο.

   Πρέπει όμως να διευκρινιστεί και ποιές συνθήκες ορίζουν την ύπαρξή τους και καθιστούν τα έθιμα, ως έθιμα και θεσμούς! Πρέπει πρωτίστως για κάποιον –συνήθως κοινωνικό- λόγο(π.χ. ηθικό, θρησκευτικό, εθιμικό, επετειακό), να υπάρχει η θέληση πραγμάτωσής τους (ατομική ή συλλογική), δηλαδή να έχουν απήχηση και αποδοχή ως "γεγονότα/δρώμενα". Επόμενο είναι η ίδια τους η τέλεση, που έχει ως στόχο την επικράτηση και την διαιώνησή τους. Αν οι συνθήκες (κοινωνικές, νομικές, ηθικές, κλπ.) το ευνοούν, αυτά θα συνεχίσουν να τελούνται, θα επαναλαμβάνονται. Όταν λοιπόν το άτομα/α επιθυμούν την τέλεση τους, υπό το αίσθημα της ηθικής ευθύνης, τότε έχουν εδραιωθεί στις συνειδήσεις τους, αλλά και στην ίδια την κοινωνία! Μόνο τότε μπορεί να γίνει λόγος για έθιμα!

-Σε ποιά κατάσταση βρίσκονται σήμερα οι παραδόσεις και τα έθιμά;

    Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από την (ημι-)θεοποίηση της τεχνολογίας, του καταναλωτισμού και του ατομικισμού, τα οποία υποβαθμίζουν τις ανθρώπινες σχέσεις και δράσεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την λοιδορία της παράδοσης έως και την πλήρη απόρριψη της... Σε αυτό συνέβαλε πολύ η τυπική "θεσμοποίησή" τους από φορείς, αλλά και η ίδρυση του Ελληνικού κράτους και η ανάγκη ''δυτικοποίησής'' του -μαζί με το αίσθημα κατωτερότητος που διακατείχε τότε κάποιους Έλληνες-, για την οποία ''δυτικοποίηση" δεν ελήφθη υπ' όψιν ότι τα δυτικο-ευρωπα'ι'κά, κυρίως, δεδομένα, οι θεσμοί, τα ήθη και οι τέχνες μπορεί να μην ταιριάζουν! Το να μην ταιριάζει κάτι, δεν είναι πάντοτε κακό, διότι πρέπει να συντηρείται και να υιοθετείται ό,τι λειτουργεί· και τίποτε να μην επιβάλλεται δια της βίας, αλλιώς είναι άκυρο και άκαιρο! Η δυτικοποίηση ανάγκασε φορείς, κυρίως πολιτικούς, αλλά και κάποιες φορές και πολιτιστικούς, κάθε φορά που θα ασχολούνται με την παράδοση, να το κάνουν υπό ένα μουσειακό πρίσμα και να μελετάται αυτή, ως κάτι το άχρηστο και "νεκρό" και όχι ως κάτι "ζωντανό" και μεταλαμπαδευόμενο, πράγμα που ισχυεί σε έναν βαθμό μέχρι και σήμερα!

    Ομως το ίδιο πράττουν και πολλοί άνθρωποι στις μέρες μας, κυρίως νεαρής ηλικίας, οι οποίοι σε έναν βαθμό θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι δικαιολογούνται, καθώς είναι υπό διαμόρφωση άτομα, για την οποία ευθύνονται και άλλοι εκτός αυτών (γονείς, δάσκαλοι, παρέες, κοινωνία, κλπ). Είναι άτομα, τα οποία θαμπώνονται από το "λαμπερό", το πρόσκαιρο και το "επίκαιρο", όπως συμβαίνει με τα πυροτεχνήματα· το οποίο και συνήθως επιβάλλεται από τρίτους για διάφορα συμφέροντα! Κλωτσούν δε τα έθιμα, αυτά δηλαδή που είναι χρήσιμα και έχουν αξία, όπως τις πέτρες στο διάβα τους, αγνοώντας την σημασία τους για την "στήριξη", την συνοχή και την πρόοδο της κοινωνίας! Υπάρχουν όμως και πολλοί που "ανακαλύπτουν" την παράδοση και την σημασία της και ασχολούνται με την λα'ι'κή μας μουσική, τους παραδοσιακούς χορους και την λαογραφία. Μεγαλύτερη όμως έμφαση σε αυτά δίδεται κυρίως από μεγαλύτερης ηλικίας άτομα, που έχουν βιώσει σε μεγαλύτερο βαθμό την παράδοση και έχουν εκτιμήσει τα "δώρα'' της και πολλές φορές παρακινούν και άλλους να ασχοληθούν με αυτήν.

   Οι τόποι τώρα στους οποίους διατηρούνται οι παραδόσεις είναι ως επί το πλείστον επαρχιακά μέρη! Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι, ότι η επαρχία από πάντα ήταν πιο επιρρεπής στην συντήρηση, ενώ οι πόλεις λόγω του αστικού τρόπου ζωής, του εμπορίου και των αυξημένων κοινωνικών συναναστροφών τείνουν περισσότερο προς τον νεωτερισμό, ακόμα έως και την λοιδορία και την αποστροφή του γνήσιου λα'ι'κού πολιτισμού. Το πλέον κλασσικό παράδειγμα για το παραπάνω, είναι η πολιτισμική σύγχυση, που επικρατούσε στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωσή της (μίμηση δυτικού τρόπου ζωής στο άστυ, ενώ στην ύπαιθρο διατήρηση του παραδοσιακού). Ενώ ζώσα απόδειξη του συντηρητισμού της επαρχίας είναι, για παράδειγμα, η περίπτωση του γλωσσικού ιδιώματος της Τσακωνιάς, ορεινής περιοχής στην Πελοπόννησο, το οποίο αποτελεί ένα καθαρά παραδοσιακό ιδίωμα, μάλιστα και ξεχωριστό κλάδο της ελληνικής γλώσσας, άμεσο απόγονο της Δωρικής διαλέκτου και όχι της Ελληνιστικής Κοινής, όπως η Νεοελληνική Γλώσσα. Η παραδοσιακότητά στα Τσακώνικα συνάγεται από το γεγονός ότι είναι γλώσσα μόνο προφορική και μάλιστα περιορισμένη λεξιλογικά στα του ποιμενικού βίου, άρα και ξεκομμένη από τις άλλες πτυχές της καθημερινότητος. Επίσης, συμπεραίνεται εν κατακλείδι, ότι και στην περίπτωση των Τσακώνικων, αλλά και γενικότερα, η διατήρηση των παραδόσεων συμβαίνει και για λόγους διάκρισης μιας ομάδος από ένα σύνολο (π.χ. όπως συνέβαινε με τους ελληνορθόδοξους επί Τουρκοκρατίας, κυρίως μέσω γλώσσας, θρησκείας και εθίμων, για να μην "τουρκέψουν").

   Τέλος μπορεί να βγει ως συμπέρασμα ότι γενικά παρατηρείται σήμερα στασιμότητα στα έθιμα και τις παραδόσεις, αλλά και μερικά μικρά σκιρτήματα δημιουργικότητος. Οι δημιουργοί συνήθως είναι άτομα που έχουν μυηθεί στον κόσμο του λα'ι'κού μας πολιτισμού σε θεωρητικό ή και πρακτικό επίπεδο και είναι νέοι, γέροι και παιδιά. Οι νέοι και τα παιδιά, συνήθως παρακινούνται από τους οικείους τους και οι γέροι -που κατά πολλούς είναι και οι καλύτεροι δάσκαλοι και "μύστες" των εθίμων και των παραδόσεων-, διότι απλώς έτσι έμαθαν να ζουν από νωρίς και μάλλον είναι και οι καλύτεροι γνώστες και εκφραστές της! Σημειωθήτω δε, ότι τα έθιμα και οι παραδόσεις αφορούν όλον τον ανθρώπινο βίο· την φιλία, την αγάπη, τις χαρές, την ζωή, την γέννηση, τον γάμο, την ξενιτιά, τις λύπες, ακόμα και την φύση. Και δεν τελειώνουν τα παραδείγματα, έχουμε και σχετικά με τον θάνατο, όπως π.χ. τα κόλλυβα ή το ξενύχτισμα και η συμπαράσταση στην οδύνη των συγγενών του αποθανόντος. Το ζητούμενο όμως από όλα τα παραπάνω είναι η βελτίωση της υφισταμένης καταστάσεως των εθίμων και των παραδόσεων και η δι' αυτών ηθική διάπλαση των ανθρώπων, αλλά και η συνέχεια της παραγωγής πολιτισμού από τους λαούς και η διατήρηση της εκάστοτε κουλτούρας!

-Ποιοί είναι όμως οι λόγοι-ανάγκες, που επιβάλλουν την ύπαρξη και την διατήρηση των παραδόσεων και των εθίμων σε μια κοινωνία;

    

    Όπως ελέχθη σχετικά με την ετυμολόγηση της λέξεως "έθιμο", η επανάληψη κάποιων πράξεων "εθίζει" τους ανθρώπους πολλές φορές σε αυτές και πόσω μάλλον, όταν αυτή επιφέρει και θετικά αποτελέσματα (π.χ. ικανοποίηση, χαρά, συγκίνηση). Τότε η συνήθεια αυτή ανάγεται σε ηθική ανάγκη, η μη τέλεση της οποίας δημιουργεί τα αντίθετα συναισθήματα-αποτελέσματα (λύπη, τύψεις, απόγνωση, φόβο, κπλ). Θα μπορούσε επιπλέον να λεχθεί, ότι το πρωτόγονο ένστικτο της επιβίωσης εμπλέκεται σε κάποιον βαθμό με την ηθική αυτή ανάγκη του ανθρώπου, αλλά και με την ψυχική τέρψη, που έπεται αυτής. Εξάλλου, όπως ανεφέρθη νωρίτερα, ο εξευμενισμός (που συνδεόταν και με το ένστικτο του ανθρώπου για την επιβίωση) και η τίμηση της φύσεως και του Θείου ήταν αυτά, που εξώθησαν τον άνθρωπο να τελετουργεί. Αυτά που επιβίωσαν ως τις μέρες μας εν είδει παραδόσεων και εθίμων! Άρα ένας λόγος που επιβάλλει την τήρηση των εθίμων και των παραδόσεων είναι η ηθική ανάγκη, είτε για λόγους τελετουργικούς, είτε για ηθικούς-ψυχολογικούς, εάν βεβαίως κάποιος θεωρεί από μόνη της ηθική ανάγκη την παράδοση και την τήρηση των εθίμων!

    Επίσης πιο πριν αναφέρεται, ότι παρατηρούνται στα έθιμα και τις παραδόσεις και στοιχεία Τραγωδίας (πρβλ. Ορισμός Τραγωδίας, κατα τον Αριστοτέλη), καθώς και μια δραματικότητα και δραματοποίηση. Υπάρχει, λοιπόν, στην περίπτωση του ανθρώπου η ανάγκη ύπαρξης κάποιου τελετουργικού, γενικά, στην ζωή του, και ειδικά στην περίπτωσή μας των εθίμων, ένεκα της ψυχικής τέρψεως (-ίσως!- και καθάρσεως κατά τον Αριστοτέλη!). Τα έθιμα και οι παραδόσεις (π.χ. πρακτικές, δρώμενα, τραγούδια, χοροί, παραμύθια, κπλ.) αποτελούν ανθρώπινη έκφραση, διότι όπως είπαμε, είναι αυτή που εξωθεί τους ανθρώπους να τα καθιερώσουν και να τα διεξάγουν. Σημειωτέον δε, ότι δια των εθίμων εκφράζονται τα ήθη και η νοοτροπία των ατόμων, που τα (ανα)παράγουν! Η ψυχική "τέρψις" είναι λοιπόν αποτέλεσμα της τελέσεως αυτών, η οποία σηματοδοτεί την ικανοποίηση της ανθρώπινης έκφρασης και της ηθικής ανάγκης, οι οποίες εξωθούν και αποζητούν την τέλεση εθίμων και τελετουργιών εν γένει!

    Συν τοις άλλοις, είναι γνωστό ότι υφιστάμεθα την παγκοσμιοποίηση-διεθνισμό, των οποίων οι συνέπειες διαφαίνονται σχεδόν σε κάθε πτυχή του βίου μας. Δεν θα αναλυθεί όλο το εύρος αυτού, αλλά μόνον η πτυχή του πολιτισμού. Καθίσταται, ανάγκη διατήρησης της κουλτούρας από κάθε λαό, διότι έιναι ένας δεσμός που συνδέει το άτομο με το παρελθόν και το μέλλον. Ο συγκερασμός των πολιτισμών των λαών δεν είναι σίγουρο, ότι θα ικανοποιεί τους πάντες, επειδή η εκάστοτε κουλτούρα δημιουργήθηκε υπό συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες. Επί παραδείγματι, το πρότυπο του καταναλωτισμού των βιομηχανικών χωρών της Δύσης, δεν ικανοποιεί κάποιους σε μια πιο φτωχή χώρα ή κάποιον γενικά, που δεν μπορεί να συμβαδίσει με αυτό, αλλά και τούμπαλιν, ο πολιτισμός των αδύναμων οικονομικά χωρών δεν ικανοποιεί την Δύση! Η διατήρηση λοιπόν από κάθε λαό της κουλτούρας του ικανοποιεί τις ειδικές για αυτόν ανάγκες και παρέχει και μια πολιτισμική ποικιλία, η οποία ίσως προσφέρει δάνεια πολιτισμού σε κάποιον άλλο λαό στο μέλλον. Όμως τα συμφέροντα της παγκοσμιοποίησης-διεθνισμού αντιτίθενται στην διατήρηση της κουλτούρας, πράγμα που -λογικά- δεν επιφέρει θετικές συνέπειες στους λαούς...

    Τέλος αξίζει να προτεθεί, ότι η σύσφιξη των ανθρωπίνων σχέσεων αποτελεί επίσης μιαν ανάγκη τήρησης των εθίμων και των παραδόσεων. Η ατομικιστική συμπεριφορά, όταν υπάρχουν ισχυροί κοινωνικοί δεσμοί, αδυνατεί να κυριαρχήσει! Ο τρόπος που δυναμώνουν οι μεταξύ ανθρώπων σχέσεις είναι "το συμπάσχειν", το να νιώθει κάποιος δηλαδή, τα ίδια συναισθήματα μαζί με κάποιον άλλον. Όταν τραγουδάς, χορεύεις ή χαίρεσαι (π.χ. πιασμένος χέρι-χέρι σε κάποια γιορτή σε μιά πλατεία), όταν λυπάσαι μαζί με κάποιον άλλο για κάτι που τού έτυχε, τότε συμπάσχεις! Τότε η ενσυναίσθηση σε θέτει και στην πράξη να καταλάβεις τον άλλον, και όταν υπάρχει (αλληλο)κατανόηση, τότε υπάρχει και ενδυναμώνεται η μεταξύ ανθρώπων σχέση! Στα έθιμα και τις παραδόσεις, επίσης, δεν υπάρχει λογοκρισία από κανέναν, ο μόνος όμως τρόπος αποδοχής τους από την κοινωνία είναι ο συμβιβασμός τους με τα εκάστοτε ήθη, είτε σε περίπτωση τήρησης κάποιου παλιότερου εθίμου, είτε αποδοχής κάποιου νεωτερισμού σε αυτά. Το παραπάνω προυποθέτει και πάλι ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς, ώστε να παρθεί από κοινού η απόφαση αποδοχής! Τα έθιμα, λοιπόν, και οι παραδόσεις αποτελούν διαύλους επικοινωνίας και έκφρασης, μέσω των οποίων επέρχεται κατανόηση και τονώνονται οι κοινωνικές σχέσεις. Η αξία τους λοιπόν είναι ανεκτίμητη για τον άθρωπο, λόγω του ότι διακατέχονται από "παρρησία" και αυθεντικότητα!

    

    Το μέλλον τους, επομένως, είναι στο χέρι μας! Η συνειδητοποίηση της χρησιμότητός τους εξυψώνει ηθικά το άτομο, τού επιτρέπει να ονομάζεται άνθρωπος! Αν δεν αντιληφθούμε τις παραπάνω ανάγκες διατήρησης τους, τότε όχι μόνο υπάρχει κίνδυνος να εκλείψει αυτός ο σπουδαίος θησαυρός, αλλά ίσως χάσουμε και το προνόμιο να θεωρούμαστε άνθρωποι· καθώς η παραγωγή πολιτισμού, η έκφραση συναισθημάτων, η Ηθική και η ύπαρξη μας εντός κοινωνικών συνόλων, δηλαδή οι αξίες και τα πράγματα που μας ορίζουν ουσιαστικά ως ανθρώπους, θα υποστούν μεγάλο πλήγμα, εαν δεν εξαφανισθούν εντελώς... Πρέπει να προστατεύσουμε τα παραπάνω από τον εκφυλισμό και τον εκχυδα'ι'σμό τους, ως κόρην οφθαλμού, μέσω της τήρησης τους, της παραγωγής νέων, αλλά και της ανανέωσής τους, όποτε αυτή χρειάζεται! Επιβάλλεται γι' αυτό η συμμετοχή όσο το δυνατόν περισσότερων από εμάς σε αυτόν τον άθλο, διότι μάς αφορά όλους!